Διατροφή γαλακτοπαραγωγών αγελάδων

Η διατροφή των αγελάδων και των μηρυκαστικών γενικότερα εξαρτάται από τις ιδιαιτερότητες του πεπτικού τους συστήματος όπου κυρίαρχος είναι ο ρόλος της μεγάλης κοιλίας (ΜΚ). Είναι γνωστό ότι στα μηρυκαστικά, αυτό που ουσιαστικά προέχει είναι η ικανοποίηση των «αναγκών» της Μ.Κ. (π.χ. για τη σύνθεση μικροβιακών πρωτεϊνών) και η αποφυγή διαταραχών στο μικροπεριβάλλον της (π.χ. επιθυμητό pΗ = 6-7), καθώς και η διασφάλιση ενός ικανοποιητικού ρυθμού διόδου των ζωοτροφών από τον πεπτικό σωλήνα (ποικίλει από 24-60 ώρες). Στόχος μας εδώ όμως, δεν είναι η ανασκόπηση της φυσιολογίας της πέψης των θρεπτικών ουσιών στα μηρυκαστικά αλλά η σύντομη περιγραφή ενός πρακτικού οδηγού για τον καταρτισμό σιτηρεσίων και τη διατροφή, συγκεκριμένα των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων. 

Σήμερα, ο καταρτισμός των σιτηρεσίων των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων γίνεται σχεδόν αποκλειστικά με τη βοήθεια των ηλεκτρονικών υπολογιστών (ΗΥ) και τη χρησιμοποίηση εξειδικευμένων προγραμμάτων (Software). Εντούτοις, ο καταρτισμός του σιτηρεσίου στον ΗΥ επιτυγχάνεται με βάση τις πληροφορίες που εισάγονται στο πρόγραμμα από τον χειριστή (π.χ. σωματικό  βάρος αγελάδας, στάδιο γαλακτικής περιόδου, ποσότητα παραγόμενου γάλακτος, είδος ζωοτροφών, χημική σύνθεση ζωοτροφών κτλ.). Όλα τα διαθέσιμα προγράμματα χρησιμοποιούν μια σειρά από αλγορίθμους για να αποδώσουν την «καλύτερη» πρόβλεψη με βάση τις ανάγκες της «μέσης» αγελάδας όπως αυτή έχει προκαθοριστεί από το χειριστή του προγράμματος. Σε κάθε περίπτωση στη διατροφή των αγελάδων υπάρχουν πάντα τρία διαφορετικά σιτηρέσια. Πρώτο είναι αυτό που καταρτίζεται από το υπεύθυνο σύμβουλο διατροφής που μπορεί να είναι κτηνίατρος, ζωοτέχνης ή αυτοαποκαλούμενος «ειδικός διατροφολόγος». Το δεύτερο είναι το σιτηρέσιο που φτιάχνει στην εκτροφή (με βάση τις οδηγίες και τη συνταγή των ειδικών) ο κτηνοτρόφος. Το τρίτο και σημαντικότερο είναι αυτό που τελικά επιλέγει η αγελάδα για να καταναλώσει! 

Οι αγελάδες, όσο περίεργο και αν ακούγεται επιλέγουν το σιτηρέσιό τους ώστε να προμηθευτούν, με βάση τις ανάγκες τους, ενέργεια, πρωτεΐνες, μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες από τις ζωοτροφές και τις προσθετικές ουσίες που περιέχονται στο σιτηρέσιο. Είναι συνήθως άνευ σημασίας το πόσο «καλό» και ισορροπημένο είναι ένα σιτηρέσιο αν οι αγελάδες για τις οποίες προορίζεται αδυνατούν να καταναλώσουν την προσδοκώμενη ποσότητα. Επομένως, ανεξάρτητα από το ποιος και πως καταρτίζει το σιτηρέσιο ο ασχολούμενος με τη διατροφή των αγελάδων θα πρέπει να γνωρίζει τις βασικές αρχές που διέπουν τον καταρτισμό σιτηρεσίων. Έτσι, ως αφετηρία (πρώτο βήμα) θα πρέπει πάντα να υπολογίζεται η ποσότητα του σιτηρεσίου που μπορεί να καταναλώσει μία αγελάδα. Ο όγκος (ποσότητα) του σιτηρεσίου που μπορεί να καταναλώσει μία αγελάδα είναι συγκεκριμένος και καθορίζεται από το μέγεθος του πεπτικού της σωλήνα. Υπολογίζεται συνήθως ως χιλιόγραμμα ξηρής ουσίας (Ξ.Ο.) που καταναλώνεται στη διάρκεια μιας ημέρας.  

Στη πράξη και για τις αγελάδες Χολστάιν και Χολστάιν- Φρίζιαν η ποσότητα της Ξ.Ο. που μπορούν να καταναλώσουν υπολογίζεται ότι είναι τουλάχιστο 3% του σωματικού τους βάρους (Σ.Β.). Ένας άλλος πρακτικός τρόπος υπολογισμού είναι η σχέση: Ξ.Ο. = 0,25 x ΣΒ + 0,1 x Υ, όπου ΣΒ το σωματικό βάρος της αγελάδας και Υ η ποσότητα του παραγόμενου γάλακτος. Για παράδειγμα, μία αγελάδα με Σ.Β. 650 χλγ. που παράγει 30 λίτρα γάλακτος θα καταναλώσει Ξ.Ο. ίση με το 3% του ΣΒ της, δηλαδή: Ξ.Ο.= 0,03 x 650 = 19.5 χλγ. Αν εφαρμοστεί η σχέση όπου συνυπολογίζεται η γαλακτοπαραγωγή τότε: Ξ.Ο. = 0,025 x 650 + 0,1 x 30 = 19,25 χλγ. Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι αγελάδες με πολύ υψηλή γαλακτοπαραγωγή (συνήθως πάνω από 40 λίτρα ημερησίως) μπορούν να καταναλώσουν ποσότητες Ξ.Ο. μέχρι και 4% του Σ.Β. τους. 

Η μεγιστοποίηση της καταναλισκόμενης Ξ.Ο. από τις αγελάδες θα πρέπει να είναι πάντα ο στόχος ενός προγράμματος διατροφής αφού μείωση στη κατανάλωση Ξ.Ο. οδηγεί σε άμεση πτώση της γαλακτοπαραγωγής και μπορεί να έχει επιπτώσεις στην αναπαραγωγική ικανότητα της αγελάδας (π.χ. μειωμένη γονιμότητα). Επιπλέον, η μειωμένη κατανάλωση Ξ.Ο. κατά το τελευταίο στάδιο της Ξηρής περιόδου (Ξ.Π.), δηλαδή τις τελευταίες 20 μέρες, καθώς και στην έναρξη της γαλακτικής περιόδου μπορεί να οδηγήσει σε επιλόχεια υπασβεστιαιμία, λιπώδη εκφύλιση του ήπατος, κέτωση, υπομαγνησιαιμία ή ακόμα και μετατόπιση ηνύστρου. Πρακτικά, η καταναλισκόμενη Ξ.Ο. αυξάνεται όταν στις αγελάδες χορηγείται ολικό σιτηρέσιο (Total Mixed Ration, TMR). Αντίθετα παρατηρείται μείωση όταν οι χονδροειδείς ζωοτροφές χορηγούνται ξεχωριστά από τις συμπυκνωμένες και η ποιότητα για παράδειγμα του ενσιρώματος είναι μέτρια έως κακή. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η ποσότητα της καταναλισκόμενης Ξ.Ο. κατά τη πρώτη εβδομάδα μετά τον τοκετό είναι μόλις τα 2/3 της αναμενόμενης και χρειάζεται να περάσουν περίπου 8-12 εβδομάδες μέχρι οι αγελάδες να καταναλώνουν τη μέγιστη προβλεπόμενη ποσότητα Ξ.Ο. Επίσης, η ποσότητα της καταναλισκόμενης Ξ.Ο. εξαρτάται άμεσα και από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος της εκτροφής γεγονός που θα πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερα υπόψη στη χώρα μας αφού τα σιτηρέσια των αγελάδων θα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με την εποχή του έτους και τις αλλαγές στις κλιματολογικές συνθήκες που είναι ιδιαίτερα έντονες (π.χ. πολύ υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι και πολύ χαμηλές το χειμώνα). 

Το δεύτερο βήμα στο καταρτισμό σιτηρεσίων για γαλακτοπαραγωγές αγελάδες είναι η κατανόηση των ενεργειακών αναγκών τους. Η διαδικασία που περιλαμβάνει το μεταβολισμό της ενέργειας στις αγελάδες περιγράφεται απλά ως ακολούθως: Από την αρχική συνολικά διαθέσιμη ενέργεια (Gross energy, GE), ένα μέρος της (κυμαίνεται από 10 – 60%) χάνεται με τα κόπρανα. Το υπόλοιπο αποτελεί την πεπτή ενέργεια (digestible energy, DE), από την οποία περίπου 8% χάνεται στη παραγωγή μεθανίου και 11-13% στα ούρα. Η ενέργεια  που απομένει ονομάζεται μεταβολιστέα ενέργεια (metabolizable energy, ME) και είναι αυτή που ουσιαστικά χρησιμοποιείται από το ζώο για τις ανάγκες συντήρησης, γαλακτοπαραγωγής, κυοφορίας και αύξησης ενώ παράλληλα μέρος της αποβάλλεται με τη μορφή θερμότητας. Ο υπολογισμός της χρησιμοποίησης της μεταβολιστέας ενέργειας από το ζώο γίνεται με βάση συγκεκριμένους συντελεστές που είναι οι εξής: Km = 0,7 για συντήρηση, Kl = 0,6 για τη γαλακτοπαραγωγή, Kp = 0,5 για την κυοφορία και Kg = 0,5 για την αύξηση. Στην πράξη όμως, οι ανάγκες σε ενέργεια των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων για συντήρηση και παραγωγή, μπορούν να υπολογιστούν με βάση τις ενδεικτικές τιμές που δίνονται στον Πίνακα 1. 

Πίνακας 1. Ενδεικτικές τιμές για τις ανάγκες σε ενέργεια γαλακτοπαραγωγών αγελάδων ανάλογα με το παραγωγικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται 

Έτσι με βάση τον παραπάνω πίνακα είναι εύκολος ο υπολογισμός των ενεργειακών αναγκών για παράδειγμα μιας αγελάδας με Σ.Β. 650 χλγ. που παράγει 30 λίτρα γάλα ημερησίως, βρίσκεται στη 10^η εβδομάδα της κυοφορίας και στο στάδιο αυτό χάνει περίπου 500 γραμμάρια Σ.Β. ημερησίως: [Συντήρηση + Γαλακτοπαραγωγή + Κυοφορία] – Ενέργεια που παράγεται από την απώλεια Σ.Β. = [65 + (30 x 5) + 0] – (20 x 0,5) = 205 MJ.  

Αν το σιτηρέσιο είναι ελλειμματικό σε ενέργεια τότε θα παρατηρήσουμε άμεση πτώση της γαλακτοπαραγωγής και μείωση της περιεκτικότητας του γάλακτος σε πρωτεΐνες και λίπος. Αν η έλλειψη της ενέργειας στο σιτηρέσιο δεν διορθωθεί με την προσθήκη κατάλληλων πηγών ενέργειας (αύξηση της ποσότητας των πλούσιων σε ενέργεια συμπυκνωμένων ζωοτροφών), τότε μακροπρόθεσμα θα υπάρξουν σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην γονιμότητα των αγελάδων. Η προσθήκη ενεργειακών πηγών στο σιτηρέσιο δεν πρέπει να γίνεται ανεξέλεγκτα αλλά σε συνδυασμό με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής όπως για παράδειγμα φαίνεται στον Πίνακα 2. 

Πίνακας 2. Προτεινόμενα όρια για τη προσθήκη ενεργειακών πηγών στο σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών αγελάδων ανάλογα με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής

Το τρίτο βήμα στο καταρτισμό σιτηρεσίων για γαλακτοπαραγωγές αγελάδες είναι ο προσδιορισμός των αναγκών τους σε πρωτεΐνες. Η διαδικασία πέψης των πρωτεϊνών στα μηρυκαστικά είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη γεγονός που κάνει το ακριβή υπολογισμό των αναγκών ιδιαίτερα επίπονο. Σήμερα, τρία είναι τα κύρια συστήματα που χρησιμοποιούνται για τη πρόβλεψη των πρωτεϊνικών αναγκών για γαλακτοπαραγωγές αγελάδες: (i) Το βρετανικό σύστημα (AFRC) που αναφέρεται στη μεταβολιστέα πρωτεΐνη (metabolizable protein, MP), (ii) το Γαλλικό σύστημα  (INRA) που αναφέρεται στις πεπτές πρωτεΐνες (Proteins Digestible in the Intestine, PDI) και (iii) το αμερικάνικο σύστημα (USA, Cornell University net protein system). Η εμπλοκή της Μ.Κ. με την παραγωγή μικροβιακής πρωτεΐνης καθώς και οι ποσότητες των πρωτεϊνών της τροφής που περνούν αδιάσπαστες τη ΜΚ και χρησιμοποιούνται στη συνέχεια στο λεπτό έντερο ή χάνονται με τα κόπρανα σε συνδυασμό με το ρυθμό διόδου των ζωοτροφών από τον πεπτικό σωλήνα των αγελάδων καθιστούν σχεδόν αδύνατο τον υπολογισμό των αναγκών χωρίς τη βοήθεια ΗΥ. Εντούτοις, στον Πίνακα 3 δίνονται μερικές ενδεικτικές τιμές για τις ανάγκες σε ολικές πρωτεΐνες στο σιτηρέσιο των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων ανάλογα με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής θεωρώντας ότι το μέσο Σ.Β. τους είναι 650 χλγ. 

 Πίνακας 3. Ενδεικτικές τιμές για τις ανάγκες σε ολικές πρωτεΐνες στο σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών αγελάδων ανάλογα με τη ποσότητα του γάλακτος που παράγουν ημερησίως

Θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι στον Πίνακα 3 αναφερόμαστε σε ολικές πρωτεΐνες στο σιτηρέσιο και όχι σε ολικές αζωτούχες ουσίες αφού στο σιτηρέσιο των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων η προσθήκη μη πρωτεϊνικών αζωτούχων ουσιών (π.χ. ουρία) θα πρέπει να αποφεύγεται λόγω των προβλημάτων που προκύπτουν στη υγεία της αγελάδας (π.χ. συχνότατες παθήσεις του ήπατος).  Αντίστοιχα με τη περίπτωση που το σιτηρέσιο είναι ελλειμματικό σε ενέργεια, αν είναι ελλειμματικό σε πρωτεΐνες τότε θα παρατηρήσουμε άμεση πτώση της γαλακτοπαραγωγής και μείωση της περιεκτικότητας του γάλακτος σε πρωτεΐνες και λίπος. 

Το τέταρτο βήμα στο καταρτισμό σιτηρεσίων για γαλακτοπαραγωγές αγελάδες είναι ο προσδιορισμός των αναγκών τους σε μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες. Επειδή πρακτικά, ο υπολογισμός των αναγκών αυτών είναι πολύ δύσκολος η καλύτερη λύση είναι η προσθήκη στο σιτηρέσιο ειδικών συμπληρωμάτων (ισορροπιστές). Στο σημείο αυτό θα τονίσουμε για μία ακόμα φορά ότι η προσοχή θα πρέπει να εστιάζεται στη ποιότητα αυτών των συμπληρωμάτων (ισορροπιστών) και όχι στη τιμή τους ιδιαίτερα αν το σιτηρέσιο προορίζεται για αγελάδες με σημαντικά υψηλή γαλακτοπαραγωγή. Επιπλέον, οι ανάγκες σε ορισμένα από τα ανόργανα στοιχεία (π.χ. ασβέστιο, μαγνήσιο) αυξάνονται σημαντικά ανάλογα με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής και αυτό θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στον καταρτισμό του σιτηρεσίου. Αν οι ανάγκες σε μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία ή βιταμίνες δεν καλύπτονται από το σιτηρέσιο τότε πολύ σύντομα θα εκδηλωθούν κλινικά συμπτώματα που σχετίζονται με κάθε έλλειψη ξεχωριστά. Στη πράξη, αυτό που έχει σημασία είναι η κάλυψη των αναγκών και αυτό επιτυγχάνεται αν το σιτηρέσιο περιέχει μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες σε ποσότητες που να ικανοποιούν αγελάδες με υψηλή γαλακτοπαραγωγή. Στο Πίνακα 4 δίνονται μερικές ενδεικτικές τιμές για μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες που θα πρέπει να περιέχονται σε ένα σιτηρέσιο που προορίζεται για αγελάδες με Σ.Β. 650 χλγ, που παράγουν 40 λίτρα γάλα. 

 Πίνακας 4. Ενδεικτικές τιμές για τις ανάγκες σε μακροστοιχεία, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες στο σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών αγελάδων που παράγουν 40 λίτρα γάλακτος ημερησίως

Το πέμπτο βήμα αφορά στο καθορισμό της μεθόδου με την οποία θα χορηγηθεί το σιτηρέσιο στις αγελάδες.  Δύο είναι οι κύριες μέθοδοι που εφαρμόζονται από την πλειοψηφία των εκτροφέων και περιλαμβάνουν: (Α) κατά βούληση κατανάλωση χονδροειδών ζωοτροφών και χορήγηση συμπυκνωμένων ζωοτροφών στο αρμεχτήριο που είναι ρομποτικό, γεγονός που τελευταία χρησιμοποιεί σημαντικός αριθμός εκτροφών μεγάλου μεγέθους (Β) χορήγηση ολικού σιτηρεσίου (TMR) σε μία, δύο ή περισσότερες ομάδες (group) αγελάδων ανάλογα με το διαχειριστικό πρόγραμμα που ακολουθείται στην εκτροφής. Η πρώτη μέθοδος (Α) είναι κατάλληλη μόνο για αγελάδες με υψηλά επίπεδα γαλακτοπαραγωγής. Η δεύτερη μέθοδος (χορήγηση ολικού σιτηρεσίου) προϋποθέτει την ομαδοποίηση των αγελάδων ανάλογα με το στάδιο της γαλακτικής περιόδου και την ποσότητα του παραγόμενου γάλακτος. Η ιδανική περίπτωση  αφορά στην ύπαρξη τριών ομάδων στις οποίες χορηγείται διαφορετικό ολικό σιτηρέσιο (TMR), που καλύπτει τις ανάγκες συντήρησης (Σ) και τις ανάγκες ανάλογα με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής. Έτσι, οι τρεις ομάδες μπορεί να είναι Σ + 40 λίτρα, Σ + 30 λίτρα, Σ + 20 λίτρα. Αναμφίβολα, η ομαδοποίηση των αγελάδων και η χορήγηση ολικού σιτηρεσίου αποτελεί την καλύτερη και οικονομικότερη λύση. Επειδή, στην πράξη, η ύπαρξη τριών ομάδων είναι δύσκολη, θα πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστο δύο ομάδες (υψηλής και χαμηλής γαλακτοπαραγωγής). 

Σε ότι αφορά στις αγελάδες που βρίσκονται σε Ξ.Π. στη πράξη οι εκτροφείς συνήθως φαίνεται να παραμελούν τη διατροφή τους. Αυτό είναι βασικό σφάλμα αφού η Ξ.Π. είναι ουσιαστικά μια ανάπαυση στον παραγωγικό κύκλο της αγελάδας και αποτελεί προετοιμασία για την επόμενη γαλακτική περίοδο. Η Ξ.Π. συνήθως χωρίζεται σε δύο επιμέρους φάσεις που η πρώτη διαρκεί 40 μέρες ενώ η δεύτερη περίπου 20 μέρες. Κατά τη πρώτη φάση της Ξ.Π. η διατροφή των  αγελάδων θα πρέπει να βασίζεται αποκλειστικά στις χονδροειδείς ζωοτροφές (ενσίρωμα, σανοί) και μόνο μικρές ποσότητες συμπυκνωμένων ζωοτροφών (2-4 χλγ.) θα πρέπει να περιλαμβάνονται στο σιτηρέσιο. Κατά τη δεύτερη φάση της Ξ.Π. θα πρέπει να αρχίσει η σταδιακή αύξηση της ποσότητας των συμπυκνωμένων ζωοτροφών στο σιτηρέσιο.

Το έκτο και τελευταίο βήμα αφορά στο έλεγχο των αγελάδων και των αποδόσεών τους (ύψος γαλακτοπαραγωγής, ποιότητα παραγόμενου γάλακτος, δείκτης θρεπτικής κατάστασης των αγελάδων) αφού τελικοί κριτές του σιτηρεσίου είναι οι αγελάδες της εκτροφής στις οποίες αυτό χορηγείται.

Γεώργιος Αρσένος,

Καθηγητής, Τμήμα Κτηνιατρικής Α.Π.Θ. 

e-mail: arsenosg@vet.auth.gr