Διατροφικές ανάγκες των μικρών μηρυκαστικών

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη χώρα μας τα πρόβατα και οι αίγες εκτρέφονται κυρίως για τη γαλακτοπαραγωγή τους. Αν και οι διάφορες συνθήκες εκτροφής τους παρουσιάζουν μεγάλη παραλλακτικότητα, ο μεγαλύτερος αριθμός των ζώων αυτών εκτρέφεται κατά το ημιεντατικό σύστημα. Έτσι, μεγάλο τμήμα των θρεπτικών αναγκών τους καλύπτεται από τη βοσκή, ενώ το υπόλοιπο από τη χορηγούμενη συμπληρωματική τροφή. Το μεγαλύτερο ποσοστό (>90%) των μικρών μηρυκαστικών βόσκει καθημερινά, παρά το γεγονός ότι με τον τρόπο αυτό, σε κάποιες χρονικές περιόδους του έτους, δεν καλύπτονται οι ανάγκες συντήρησης και παραγωγής τους. Σε αυτές τις περιόδους επιβάλλεται η χορήγηση συμπληρωματικής τροφής. Τα τελευταία χρόνια πάντως δημιουργήθηκαν αρκετές εκτροφές μικρών μηρυκαστικών που λειτουργούν κατά το εντατικό σύστημα, στο οποίο τα ζώα σταβλίζονται σε όλη τη διάρκεια του έτους. Μάλιστα, η τάση που επικρατεί, είναι η δημιουργία εκτροφών μεγάλου μεγέθους, άνω των 500 αρμεγόμενων ζώων με εκτροφή καθόλο το έτος στο προβατοστάσιο/γιδοστάσιο.

Στόχοι στις εκτροφές προβάτων ή αιγών είναι η επίτευξη της μέγιστης παραγωγικότητας και το οικονομικό κέρδος. Δεδομένου, λοιπόν, ότι τα έξοδα διατροφής αποτελούν συνήθως το 60% αλλά υπό προϋποθέσεις, μπορεί να φτάνουν έως 80% των συνολικών εξόδων παραγωγής, η ορθολογική διατροφή των εκτρεφόμενων ζώων είναι επιτακτική ανάγκη.

1. Διατροφή προβατινών και αιγών

1.1. Γενικές αρχές

Στα μικρά μηρυκαστικά, η διαδικασία της πέψης διεξάγεται σε μεγάλο βαθμό από τη μικροβιακή χλωρίδα των προστομάχων (μεγάλη κοιλία, κεκρύφαλος, εχίνος). Επειδή η άριστη πέψη είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της υγείας και της παραγωγικότητας των ζώων, χρειάζεται η εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας των προστομάχων. Η διατροφή γενικά των μηρυκαστικών, βασικά, πρέπει να διασφαλίζει την κάλυψη των αναγκών τους σε ενέργεια και θρεπτικές ουσίες (αζωτούχες ουσίες, βιταμίνες, ανόργανες ουσίες). Επίσης, την κάλυψή τους σε ολικές κυτταρίνες (ινώδεις ουσίες). Στην ξηρή ουσία του σιτηρεσίου τους πρέπει περιέχονται ολικές κυτταρίνες 20% ως 35% (προβατίνες) ή 18 ως 25% (αίγες), για τη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της μεγάλης κοιλίας. Η ανάγκη σε ολικές κυτταρίνες σε μεγαλύτερο ποσοστό στο σιτηρέσιο των προβατινών από ό,τι σε αυτό των αιγών δικαιολογείται από τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα του γάλακτός τους σε λίπος.

Οι αίγες, λόγω (α) της ζωηρής ιδιοσυγκρασίας τους και (β) της, σε γενικές γραμμές, μεγαλύτερης γαλακτοπαραγωγικής ικανότητάς τους από ό,τι οι προβατίνες, έχουν σε όλες τις φάσεις του αναπαραγωγικού κύκλου τους μεγαλύτερες ανάγκες σε θρεπτικές ουσίες. Επιπλέον, έχουν και δυνατότητα κατανάλωσης περισσότερης ποσότητας ξηρής ουσίας από ό,τι οι προβατίνες του ίδιου σωματικού βάρους. Ειδικά όμως, κατά το τελευταίο στάδιο της εγκυμοσύνης, και ιδιαίτερα σε περίπτωση πολυδυμίας, κατά την οποία ο κοιλιακός χώρος περιορίζεται, η κατανάλωση ξηρής ουσίας του συνολικού σιτηρεσίου είναι μικρότερη από εκείνην των προβατινών.

Η ημερήσια ελάχιστη προσλαμβανόμενη ξηρή ουσία από χονδροειδείς ζωοτροφές πρέπει να ανέρχεται κατ’ ελάχιστο σε 0,75% του σωματικού βάρους (σ.β.) του ζώου, ώστε να ικανοποιούνται οι παραπάνω όροι. Η ημερήσια κατανάλωση ξηρής ουσίας, συνολικά από χονδροειδείς και συμπυκνωμένες ζωοτροφές, μπορεί να φτάσει ως 1,9% του σωματικού βάρους σε περίοδο συντήρησης, 2,3% αυτού στο τελευταίο στάδιο της εγκυμοσύνης και 3,8% αυτού σε περίοδο γαλακτοπαραγωγής. Η κατανάλωση ξηρής ουσίας από χονδροειδείς ζωοτροφές από τις αίγες είναι μεγαλύτερη από εκείνη των προβατινών, ενώ η πεπτικότητα των χονδροειδών ζωοτροφών είναι μικρότερη στις αίγες.

Οι χονδροειδείς ζωοτροφές μπορούν να καλύψουν ως 100% των αναγκών συντήρησης, αλλά μέρος μόνον των αναγκών του ζώου σε περίοδο εγκυμοσύνης ή γαλακτοπαραγωγής. Το υπόλοιπο μέρος τους πρέπει να καλύπτεται από συμπυκνωμένη ζωοτροφή. Όσον αφορά στην αναλογία της ξηρής ουσίας (Ξ.Ο.) χονδροειδών προς συμπυκνωμένες ζωοτροφές στο χορηγούμενο σιτηρέσιο, συνιστάται αυτή να είναι 70:30 προκειμένου για προβατίνες και 60:40 προκειμένου για αίγες, για διασφάλιση της μέγιστης υγείας, όμως στην περίπτωση υψιπαραγωγικών ζώων, αναλογία ξηρής ουσίας από χονδροειδείς προς συμπυκνωμένες τείνει στο 50:50. Το είδος, η ποιότητα και η ποσότητα των πρώτων υλών των ζωοτροφών εξαρτώνται από το αναπαραγωγικό στάδιο του ζώου και το ύψος της παραγωγής, ώστε να επιτυγχάνεται η κάλυψη των αναγκών σε ενέργεια, πρωτεΐνες, βιταμίνες, μακροστοιχεία και ιχνοστοιχεία. 

Γενικά, η ισορρόπηση του σιτηρεσίου των αιγών στην αμέσως μετά τον τοκετό περίοδο είναι δύσκολη, ιδιαίτερα μάλιστα σε περίπτωση ζώων με υψηλή γαλακτοπαραγωγή. Αυτό για τους ακόλουθους λόγους. 

Στις αίγες και στις προβατίνες, επιδιώκεται η δημιουργία αποθεμάτων ενδοκοιλιακού και περινεφρικού λίπους τους πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης, η αποδόμηση των οποίων μετά τον τοκετό θα εφοδιάζει τα ζώα με την απαραίτητη ενέργεια. Προς τούτο, στη διάρκεια του αρχικού σταδίου της εγκυμοσύνης, οι στόχοι είναι: (α) η αύξηση του σωματικού βάρους των αιγών κατά 1 kg μηνιαίως και 3 kg συνολικά (κατά το αρχικό στάδιο της εγκυμοσύνης) και (β) η διατήρηση αυτού του σωματικού βάρους και των αποθεμάτων μέχρι και τον τοκετό. Έτσι, η αποδόμηση των αποθεμάτων λίπους μετά τον τοκετό δε δημιουργεί προβλήματα υγείας στα ζώα. Αν όμως η εναπόθεση λίπους είναι υπερβολική, ξεπερνώντας τα 4 kg, τότε μπορεί να εκδηλωθούν παθολογικές καταστάσεις (π.χ., τοξιναιμία εγκυμοσύνης, υπερπαραγωγή κετονικών σωμάτων).

Τα δύο είδη ζώων έχουν διαφορετικές διατροφικές συνήθειες. Η μάσηση των χονδροειδών ζωοτροφών είναι καλύτερη στις αίγες, από ό,τι στις προβατίνες, οι οποίες παρουσιάζονται περισσότερο επιλεκτικές ως προς την ποιότητα των χονδροειδών ζωοτροφών. Επιπλέον, όταν και τα δύο είδη ζώων έχουν δυνατότητα επιλογής σε ένα βοσκότοπο, τότε οι μεν προβατίνες προτιμούν την ποώδη βλάστηση, οι δε αίγες τη θαμνώδη.

1.2. Διατροφικές ανάγκες προβατινών

Ενεργειακές απαιτήσεις προβατινών

Οι ενεργειακές απαιτήσεις για τη συντήρηση [Ε_σ] μιας σταβλιζόμενης προβατίνας υπολογίζονται από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Οι απαιτήσεις σε ενέργεια αυξάνονται για προβατίνες που βόσκουν. Έτσι, για ζώα που βόσκουν σε πεδινές εκτάσεις, ο συντελεστής "0,0096" αντικαθίσταται με το συντελεστή "0,0109". Για ζώα που βόσκουν σε ορεινές εκτάσεις, αντικαθίσταται με το συντελεστή "0,0196".

Το ενεργειακό περιεχόμενο [Ε_γαλ] του γάλακτος της προβατίνας θεωρείται ότι είναι 4,6 MJ ανά L γάλακτος. Για ακριβέστερο υπολογισμό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο παρακάτω μαθηματικός τύπος.

Για τον υπολογισμό της απαιτούμενης καθαρής ενέργειας που πρέπει να χορηγηθεί στο ζώο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι συντελεστές μετατροπής της ολικής ενέργειας σε καθαρή ενέργεια. Οι συντελεστές αυτοί είναι για τη συντήρηση k_m = 0,95 και για τη γαλακτοπαραγωγή k_l = 0,84.

Η διαθέσιμη ενέργεια από τα σωματικά αποθέματα μιας προβατίνας σε γαλακτοπαραγωγή υπολογίζεται σε 25 MJ ανά kg σ.β. του ζώου. Χρησιμοποιώντας λοιπόν το συντελεστή καθαρής ενέργειας (0,84), κάθε kg σωματικού ιστού του ζώου μπορεί να παράσχει 25 × 0,84 = 21 MJ για παραγωγή γάλακτος. Αντίθετα, η αύξηση (επανάκτηση) του σ.β. κατά 1 kg απαιτεί 25 : 0,95 = 26,3 MJ.

Απαιτήσεις προβατινών σε πρωτεΐνες

Οι απαιτήσεις σε μεταβολιστέες πρωτεΐνες (μεταβολιστέες αζωτούχες ουσίες)[MP] για συντήρηση υπολογίζονται από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Επιπλέον αυτών, υπάρχουν οι απαιτήσεις για τις πρωτεΐνες του παραγόμενου γάλακτος που υπολογίζονται σε 72 g ανά L γάλακτος (ολικές αζωτούχες ουσίες) και οι απαιτήσεις για εριοπαραγωγή (καθημερινά 20 g). Επιπρόσθετα, για τον ακριβή υπολογισμό των απαιτήσεων σε πρωτεΐνες πρέπει να χρησιμοποιείται ένας συντελεστής διόρθωσης, θετικός ή αρνητικός, ανάλογα με τη σχετική μεταβολή του σωματικού βάρους (ΔW).

Οι ημερήσιες απαιτήσεις σε πεπτές μη διασπώμενες στη ΜΚ πρωτεΐνες [DUP] υπολογίζονται από τους παρακάτω μαθηματικούς τύπους.

Ο τύπος (i) χρησιμοποιείται σε περίπτωση μείωσης του σωματικού βάρους της προβατίνας και ο τύπος (ii) σε περίπτωση αύξησής του.

Απαιτήσεις προβατινών σε ασβέστιο, φωσφόρο και μαγνήσιο

Οι ημερήσιες ανάγκες συντήρησης σε ασβέστιο [Α_Ca], φωσφόρο [Α_P] και μαγνήσιο [Α_Mg] υπολογίζονται από τους παρακάτω μαθηματικούς τύπους.

Προκειμένου για προβατίνες σε γαλακτοπαραγωγή, υπάρχουν επιπλέον ανάγκες, οι οποίες ανέρχονται σε 1,2 g Ca , 1,3 g P και 0,17 g Mg ανά L παραγόμενου γάλακτος. Ο συντελεστής απορρόφησης καθενός από αυτά τα μακροστοιχεία είναι 0,51, 0,55, 0,17 για το ασβέστιο, το φωσφόρο και το μαγνήσιο, αντίστοιχα.

Οι ημερήσιες θρεπτικές ανάγκες των προβατινών παρουσιάζονται στους Πίνακες 1 και 2.

1.3. Διατροφικές ανάγκες αιγών

Ενεργειακές απαιτήσεις αιγών

Οι ενεργειακές απαιτήσεις [Ε_σ] των γαλακτοπαραγωγών αιγών για τη συντήρησή τους παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις, αρχικά όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο παρακάτω μαθηματικός τύπος.

Στη συνέχεια, το αποτέλεσμα προσαυξάνεται κατά 10% για ζώα σταβλισμένα και κατά 20% για ζώα που βόσκουν και έχουν αυξημένη δραστηριότητα.

Το ενεργειακό περιεχόμενο του γάλακτος [Ε_γαλ] της αίγας μπορεί να υπολογιστεί από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Όταν δε γνωρίζουμε την περιεκτικότητα του γάλακτος σε πρωτεΐνες, χρησιμοποιείται ο παρακάτω μαθηματικός τύπος.

Αν δεν υπάρχουν στοιχεία ούτε για την περιεκτικότητα του γάλακτος σε λίπος και πρωτεΐνες, τότε θεωρείται ότι η ενέργειά του είναι 3,25 MJ ανά L.

Για τον υπολογισμό της απαιτούμενης καθαρής ενέργειας, μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι συντελεστές μετατροπής της ολικής ενέργειας σε καθαρή ενέργεια. Οι συντελεστές αυτοί είναι, προκειμένου για συντήρηση k_m = 0,95 και προκειμένου για γαλακτοπαραγωγή k_l = 0,71.

Η διαθέσιμη ενέργεια από τα σωματικά αποθέματα μιας αίγας σε γαλακτοπαραγωγή υπολογίζεται σε 24 MJ ανά kg σ.β. του ζώου. Χρησιμοποιώντας λοιπόν το συντελεστή καθαρής ενέργειας (0,71), κάθε kg σωματικού ιστού του ζώου μπορεί να παράσχει 24 × 0,71 = 17 MJ για παραγωγή γάλακτος. Αντίθετα, η αύξηση (επανάκτηση) του σ.β. κατά 1 kg απαιτεί 24 : 0,95 = 25,3 MJ.

Απαιτήσεις αιγών σε πρωτεΐνες

Οι απαιτήσεις σε μεταβολιστέες πρωτεΐνες [MP] για συντήρηση υπολογίζονται από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Επιπλέον αυτών, υπάρχουν οι απαιτήσεις για τις πρωτεΐνες του παραγόμενου γάλακτος που υπολογίζονται σε 47 g ανά L γάλακτος. Επιπρόσθετα, για τον ακριβή υπολογισμό των απαιτήσεων σε πρωτεΐνες για την παραγωγή του ζώου πρέπει να χρησιμοποιείται ένας συντελεστής διόρθωσης, θετικός η αρνητικός, ανάλογα με τη σχετική μεταβολή του σωματικού βάρους (ΔW).

Οι ημερήσιες απαιτήσεις σε επαρκείς διασπώμενες στη ΜΚ πρωτεΐνες [ERDP] υπολογίζονται από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Οι ημερήσιες απαιτήσεις για πεπτές μη διασπώμενες στη ΜΚ πρωτεΐνες [DUP] υπολογίζονται από τον παρακάτω μαθηματικό τύπο.

Προκειμένου για ζώα σε γαλακτοπαραγωγή, ο υπολογισμός των μεταβολιστέων πρωτεϊνών γίνεται από τους παρακάτω μαθηματικούς τύπους.

Ο τύπος (i) χρησιμοποιείται σε περίπτωση μείωσης του σωματικού βάρους της αίγας και ο τύπος (ii) σε περίπτωση αύξησής του.

Απαιτήσεις αιγών σε ασβέστιο, φωσφόρο και μαγνήσιο

Οι ημερήσιες ανάγκες συντήρησης σε ασβέστιο [Α_Ca], φωσφόρο [Α_P] και μαγνήσιο [Α_Mg] υπολογίζονται από τους παρακάτω μαθηματικούς τύπους.

Προκειμένου για αίγες σε γαλακτοπαραγωγή, υπάρχουν επιπλέον ανάγκες, οι οποίες ανέρχονται σε 1,3 g Ca , 0,9 g P και 0,13 g Mg ανά L παραγόμενου γάλακτος. Ο συντελεστής απορρόφησης καθενός από αυτά τα μακροστοιχεία είναι 0,51, 0,55, 0,17 για το Ca, το P και το Mg, αντίστοιχα.

Οι ημερήσιες θρεπτικές ανάγκες των αιγών παρουσιάζονται στον Πίνακα 3.

2. Διατροφή κριών και τράγων

Η καλή θρεπτική κατάσταση των κριών ή των τράγων είναι σημαντική για την αναπαραγωγική απόδοσή τους. Τα ζώα αυτά έχουν αυξημένες ανάγκες πριν και κατά τη διάρκεια της περιόδου των οχειών. Διατροφή ανεπαρκής σε ενέργεια ή σε πρωτεΐνες επιδρά αρνητικά στη σπερματογένεση και στην παραγωγή του σπερματικού πλάσματος, ιδιαίτερα δε της φρουκτόζης και του κιτρικού οξέος. Επιπλέον, η ανεπαρκής διατροφή των αρσενικών ζώων επιδρά αρνητικά στη γενετήσια ορμή τους.

Η βελτίωση της διατροφής πρέπει να αρχίζει τουλάχιστον δύο μήνες πριν από την περίοδο των οχειών. Η κάλυψη των πρόσθετων αναγκών των ζώων γίνεται με χορήγηση ποσότητας 250 ως 500 g καθημερινά, μείγματος συμπυκνωμένων ζωοτροφών. Η ενεργειακή αξία (καθαρή ενέργεια) του μείγματος πρέπει να κυμαίνεται από 7 ως 7,5 MJ ανά kg, η δε περιεκτικότητά του σε πεπτές αζωτούχες ουσίες από 140 ως 170 g ανά kg.

Η θρεπτική κατάσταση των κριών ή των τράγων κατά την έναρξη της περιόδου των οχειών πρέπει να είναι "4" στην πενταβάθμια κλίμακα, επειδή τα ζώα υφίστανται σημαντική απώλεια βάρους και υποβάθμιση της θρεπτικής κατάστασής τους κατά την περίοδο αυτή. Έτσι, η χορήγηση του μείγματος αυτού πρέπει να συνεχίζεται για χρονικό διάστημα δύο ως τριών εβδομάδων μετά την ολοκλήρωση της περιόδου οχειών, ώστε να βελτιωθεί η θρεπτική κατάσταση των ζώων.

Στο υπόλοιπο διάστημα του έτους, τα αρσενικά ζώα διατρέφονται με σιτηρέσια συντήρησης και με τις ίδιες πρώτες ύλες ζωοτροφών όπως τα θηλυκά ζώα. Γενικά πάντως, συνιστάται η αποφυγή χορήγησης μεγάλης ποσότητας χόρτου μηδικής ή άλλων ζωοτροφών πλούσιων σε φυτοοιστρογόνα, καθώς και βαμβακόπιττας, βαμβακόσπορου ή βαμβακέλαιου (αυτών επειδή η περιεχόμενη γοσσυπόλη έχει τοξική επίδραση στα παραγόμενα σπερματοζωάρια).

Ιδιαίτερη προσοχή απαιτεί η εξισορρόπηση των σιτηρεσίων των κριών και των τράγων ως προς το ασβέστιο, το φωσφόρο και το μαγνήσιο. Συγκεκριμένα, διατροφή με σιτηρέσιο πλούσιο σε φωσφόρο ή μαγνήσιο προδιαθέτει σε σχηματισμό ουρολίθων και εκδήλωση ουρολιθίασης. Για την πρόληψη της νόσου, πρέπει να αποφεύγεται η πρόσληψη μεγάλης ποσότητας φωσφόρου και μαγνησίου με την τροφή και συνιστάται η διεύρυνση της σχέσης Ca:P (>2:1). Αν αυτό δεν είναι δυνατόν, τότε συνιστάται η ενσωμάτωση στο μείγμα των συμπυκνωμένων ζωοτροφών 1% NH₄CI ή [0,3% NH₄CI + 0,2 % KCI]. Τέλος, απαραίτητη είναι και η προσθήκη ψευδαργύρου στην τροφή των κριών και τράγων, επειδή ενισχύει την παραγωγή σπερματοζωαρίων.

Πίνακας 1. Ημερήσιες θρεπτικές ανάγκες έγκυων προβατινών.

Πίνακας 2. Ημερήσιες θρεπτικές ανάγκες προβατινών σε γαλακτική περίοδο

Πίνακας 3. Ημερήσιες θρεπτικές ανάγκες αιγών σε γαλακτική περίοδο.

Επεξηγήσεις πινάκων. Σ.β.: σωματικό βάρος, ΞΟ: ξηρή ουσία, ΜΕ: μεταβολιστέα ενέργεια, MP: μεταβολιστέες πρωτεΐνες, Ca: ασβέστιο, P: φωσφόρος, Mg: μαγνήσιο, Na: νάτριο, Vit: βιταμίνη.

Ηλίας Αλεξάνδρου Γιάννενας

Αναπληρωτής καθηγητής ΑΠΘ

Διευθυντής Εργαστηρίου Διατροφής

Τμήμα Κτηνιατρικής

Σχολή Επιστημών Υγείας

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης